Synowie Marianny i Eustachego Potockich, po otrzymaniu gruntowne­go wykształcenia zgodnego z ideałami ówczesnej epoki oświecenia, okazali się jej sztandarowymi postaciami. Aktywnie uczestniczyli w rato­waniu upadającej Rzeczypospolitej, pracowali nad zapisami Konstytucji 3 maja, a następnie strzegli Ustawy przed działaniami targowiczan, przeciwstawiali się pierwszemu i drugiemu rozbiorowi Rzeczypospolitej, uczestniczyli w Insurekcji Kościuszkowskiej.

Najdłużej żyjący Stanisław Kostka jeszcze w okresie Królestwa Polskiego zreformował oświatę, stworzył pierwsze, otwarte dla publiczności muzeum. Jako nieliczni Potoccy nie splamili honoru rodu i nie skalali pamięci przodków. Spośród 5 braci Potockich, najważniejszą rolę w dziejach Rzeczypospolitej odegrali dwaj - Ignacy i Stanisław Kostka.

Stanisław Kostka Potocki. Skąd się wzięły radzyńskie zbiory w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie?

W wyniku kolejnych działów majątku po Eustachym i Mariannie Potockich na cztery lata (1779-1783) roku właścicielem pałacu został Stanisław Kostka Potocki. Był on osobą wyjątkową, o szerokich zainteresowaniach i wielkich dokonaniach. Przeszedł do historii jako wybitny polityk, publicysta i mówca sejmowy, pionier polskiej archeologii, działacz oświatowy, miłośnik sztuki – jej historyk, teoretyk i mecenas, architekt–amator, kolekcjoner i muzealnik. Interesował się dziejami literatury. Ceniono jego postawę społeczną: wielki patriotyzm i zaangażowanie w działalność publiczną, chęć dzielenia się ze społeczeństwem swym dorobkiem, wytrwałość w szerzeniu oświaty.

Dziedzin jego działalności jest tak wiele, że na ich omówienie potrzebna byłaby osobna, obszerna książka. W kontekście Radzynia najważniejszy jest wątek jego działalności w dziedzinie sztuki. O tym, jaką rolę odegrał Radzyń w jego biografii i kształtowaniu się zainteresowań architekturą i sztuką, świadczą jego własne słowa: „od najmłodszych lat moich przyrodzony popęd skłonił mnie do uczenia się architektury, a może to, że mnie bawił widok gmachów, które mój ojciec wznosił w Radzyniu” (cytat z opracowania Tomasza Dziubeckiego „Rezydencja w Radzyniu Podlaskim jako miejsce kształtujące wyobraźnię architektoniczną Stanisława Kostki Potockiego...”).

Zainteresowania sztuką rozwijał w czasie licznych podróży po Europie Zachodniej. Tak zapalił się do kolekcjonerstwa, że zaczął nawet sam prowadzić poszukiwania archeologiczne, przez co stał się pionierem polskiej archeologii. Pokłosiem zamiłowania do sztuki stało się opracowanie O sztuce u dawnych (1803), potem – trzytomowe dzieło O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski (Warszawa 1815).

Efektem zainteresowań architekturą były przebudowy pałaców w Olesinie, Natolinie, a także projekt (wspólny z P. Aignerem) fasady kościoła św. Anny w Warszawie (1788) .

Stanisław Kostka był też członkiem - założycielem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk (TPN, w 1800 r.), w którym przewodniczył Wydziałowi Nauk.

Ale skąd się wzięły w Wilanowie dzieła sztuki i książki pochodzące z radzyńskiego pałacu?

Kilka lat po ślubie z Aleksandrą Lubomirską (1776), marszałkówną wielką koronną, przeprowadził się do włości małżonki. Gdy jego żona otrzymała od matki - Izabelli Lubomirskiej Wilanów (1799), małżonkowie tam osiedli. Stanisław Kostka Potocki poświęcił się przywróceniu świetności pałacowi wilanowskiemu, zniszczonemu w 1794 r., stworzył tam mauzoleum chwały Jana III Sobieskiego. Zgromadził w nim kolekcję sztuki i zbiory starożytności. Tam też, po sprzedaży radzyńskiego pałacu w 1802 roku przez Jana Nepomucena Eryka Potockiego, przeniósł z Radzynia cenniejszą część zbiorów sztuki i książek. Stworzone przez Stanisława Kostkę muzeum zostało udostępnione publiczności w roku 1805.

Przeniesienie radzyńskich zbiorów do Wilanowa to może wielka strata dla Radzynia, ale wielki zysk dla kultury Polski. Dlaczego? Wiadomo, że radzyński pałac był kilkakrotnie plądrowany – w 1918 i 1920 przez wojska rosyjskie, następnie spalony przez wycofujących się Niemców w lipcu 1944 roku. Czy miałyby szansę przetrwać tu cenne zbiory?

Zainteresowania Stanisława Kostki Potockiego sztuką - jak sam zaświadczył - zrodzone w Radzyniu wydały owoce, które okazały się zbawienne dla polskiej kultury i sztuki na progu utraty niepodległości.

Ale nie tylko sztuką. Należy także odnotować jego działalność w dziedzinie oświaty. W Księstwie Warszawskim (1807) pełnił m.in. funkcję prezesa Izby Edukacyjnej, a w Królestwie Polskim (1815-1820) był ministrem Wydziału Oświecenia Narodowego. Czego w tym czasie dokonał? Bardzo wiele! Po pierwsze zdecydowanie rozbudował sieć szkół elementarnych – w czasie jego rządów otwarto ich w niewielkim Królestwie Polskim aż 1200! Po drugie to z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego oraz ks. Stanisława Staszica powstał Uniwersytet Warszawski (1816)! W dodatku przy UW powstał Ogród Botaniczny, Obserwatorium Astronomiczne (1820-25) – wówczas najnowocześniejsze w Europie.

Warto też zaznaczyć jego zaangażowanie polityczne, współudział w tworzenie Konstytucji 3 maja – bo to jest przesłanką, że w radzyńskim pałacu mogły się odbywać spotkania, dyskusje związane z reformami kraju, a co za tym idzie – formułowane niektórych zapisów pierwszej w Europie, a drugiej na świecie Ustawy Rządowej.

Stanisław Kostka od 1782 był posłem i członkiem Rady Nieustającej, autorem Zasad do poprawy rządu oraz Projektu do reformy rządu. W dobie Sejmu Wielkiego zasłynął jako znamienity mówca, badacze doliczyli się około 300 jego wystąpień sejmowych. Wraz z bratem Ignacym brali udział w wydarzeniach, które doprowadziły do uchwalenia Ustawy Zasadniczej, Stanisław Kostka był jednym z założycieli, członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Obaj bracia są autorami "O ustanowieniu i upadku Konstytucji Trzeciego Maja".

Ignacy Potocki – urodzony w Radzyniu reformator Rzeczypospolitej

Ignacy Potocki (1750-1809) - marszałek wielki litewski, przeszedł do historii jako wybitny działacz polityczny, reformator oświaty, współtwórca Konstytucji 3 maja. Jako jedyne dziecko Eustachego i Marianny urodził się w Radzyniu. Nie był właścicielem radzyńskich włości, w wyniku działów majątku otrzymał m.in. Kurów koło Lubartowa, który był jego główna siedzibą.

Z powodu jego zaangażowania w formułowanie Konstytucji 3 maja – jak było wspomniane - panuje przekonanie, że w radzyńskim pałacu odbywały się spotkania, na których dyskutowano, może formułowano zapisy Ustawy Rządowej.

W latach 1761-65 kształcił się w Collegium Nobilium, następnie studiował we Włoszech, przygotowując się do stanu duchownego. Nad jego edukacją czuwał jezuita Grzegorz Piramowicz – wybitna postać polskiego oświecenia, m.in. pedagog i działacz oświatowy.

Po śmierci rodziców (1768) Ignacy powrócił do kraju, za zgodą rodziny zrezygnował z wcześniejszych planów życiowych i święceń kapłańskich. Ożenił się z Elżbietą z Lubomirskich, dzięki czemu wszedł do grona familii Czartoryskich i Poniatowskich.

Brał aktywny udział w życiu kulturalnym i politycznym stolicy, włączając się w dzieło reform Rzeczypospolitej. Uczestniczył w „obiadach czwartkowych” organizowanych przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Od 1773 r. zaangażował się w reformę szkolnictwa. Był aktywnym członkiem Komisji Edukacji Narodowej (do 1791 r.), inspiratorem i głównym działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (1775-1792) – instytucji naukowej, zajmującej się opracowywaniem programów nauczania i podręczników. Na zlecenie KEN opracował projekt reform szkolnictwa średniego, którego wynikiem był Przepis na szkoły wojewódzkie (1774). Tworzył programy dla nauczycieli, wizytował szkoły. Zabiegał o nawiązywanie kontaktów naukowych, sprowadzenie do Polski wybitnych uczonych i i wartościowych książek.

Od roku ok. 1782 zdecydowany przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego, w czasie Sejmu Czteroletniego (1788-92) zbliżył się do królewskiego obozu reform i włączył się w prace nad nową konstytucją. Był jednym z autorów Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 roku.

Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej wyemigrował do Saksonii (Lipsk, Drezno). Tam wiele pisał – m.in. wspólnie z bratem Stanisławem Kostką O ustanowieniu upadku Konstytucji 3 maja. W porozumieniu z Kościuszką przygotowywał insurekcję. Po wybuchu w 1794 r. prowadził akcję dyplomatyczną na jego rzecz i wszedł do powstańczej Rady Najwyższej Narodowej, należąc do osób, które rozstrzygały o decyzjach rządu powstańczego.

Swoje zaangażowanie przypłacił więzieniem. Po klęsce insurekcji był więziony dwa lata w Petersburgu, a po trzecim rozbiorze - przez Austriaków (1798-1800).

W 1783 r. zmarła jego żona – Elżbieta z Lubomirskich, a w 1800 – ukochana córka Krystyna, co spowodowało usunięcie się Ignacego z życia politycznego. Zajął się działalnością naukową, od 1801 r. był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W tym czasie dużo pisał – na temat polityki, nauki i jej dziejów, tłumaczył poezje łacińskie.

Zamieszkał w skromnym dworku w Klementowicach, gdzie od 1803 r. przebywał również jego brat Jan Nepomucen z córką Laurą. Z powodu zaciągniętej wraz z bratem pożyczki u bankierów holenderskich stopniowo wyprzedawał swoje majątki.

Ponownie włączył się do polityki w czasach Księstwa Warszawskiego. W 1809 r. wyjechał do Austrii z delegacją do rokowań pokojowych w związku z wojną z Austrią. Tam zmarł na krwawą biegunkę, której epidemia panowała w Wiedniu. Pochowany został w Wilanowie (1810).

Czy w radzyńskim pałacu powstawała Konstytucja 3 maja?

Twardych, materialnych dowodów na to nie ma. Jednak do takiego wniosku prowadzi wiele czynników Są wśród nich: działalność reformatorska braci Potockich, szczególnie ich zaangażowanie w prace nad Konstytucją 3 maja (także ówczesnego właściciela radzyńskiego pałacu - Jana Nepomucena Eryka, który "stał przy królu" w czasie ogłaszania Konstytucji), pałac był zaopatrzony w bogatą bibliotekę, bezpieczny od szpiegów rosyjskich, jednocześnie - położony dogodnie między Lublinem a Warszawą, poza tym był tak obszerny, że mógł pomieścić wielu gości,

Te okoliczności na pewno sprzyjały temu, by tu właśnie bracia Potoccy pracowali nad zapisami Konstytucji Trzeciomajowej, spotykali się z innymi osobami zaangażowanymi w to dzieło, dyskutowali, może tworzyli zapisy Ustawy rządowej z 1791 roku.