Ta strona używa plików cookies.
Polityka cookies    Jak wyłączyć cookies?
AKCEPTUJĘ
Kocham Radzyń Podlaski

  Kochamy nasze miasto i jesteśmy z niego dumni!

KULTURA I HISTORIA

Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim – europejską perłą rokoka

Anna Wasak

Radzyński Pałac Potockich należy do wąskiego grona najwspanialszych rezydencji rokokowych w Polsce, a nawet w Europie, wśród których wymienia się m.in. Wersal, drezdeński Zwinger, poczdamski Sanssouci, a w Polsce pałac Branickich w Białymstoku i królewski Wilanów. Najcenniejszym elementem założenia pałacowo-parkowego – i ewenementem w europejskiej skali - są rzeźby Jana Chryzostoma Redlera zdobiące pałac oraz znajdującą się w parku oranżerię.

Z pałacem związanych jest szereg wybitnych osobistości, które odegrały istotną rolę w dziejach Polski, w tym – w zachowaniu tożsamości narodowej Polaków w okresie zaborów: działaczy politycznych, oświatowych, społecznych, europejskiej klasy artystów. W XVIII w Radzyń był czytelnym punktem na kulturalnej mapie Europy. Mury pałacu były świadkiem ważnych dla Polski wydarzeń. Obecnie Pałac Potockich pełni ważną rolę dla społeczności miasta i regionu: w jego wnętrzach, parku i w oranżerii kwitnie bogate życie kulturalne. Jego piękno doceniają Polacy, o czym świadczą sukcesy w ogólnopolskich plebiscytach. Podczas wizyty w Radzyniu Podlaskim 1 września wicepremier Jacek Sasin zapowiedział, że powstanie tu Muzeum Kultury Sarmackiej.

Historia i architektura obiektu

Zręby pałacu pochodzą z wieku XV, gdy Radzyń był własnością rodziny Kazanowskich, zasłużonej dla króla Kazimierza Jagiellończyka. Rozbudowy zamku dokonano dwukrotnie w czasie, gdy dobra radzyńskie dzierżawił ród Mniszchów (od połowy XVI do połowy XVII w.), związany z dworem Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Kolejny etap przebudowy nastąpił, gdy dobra radzyńskie znajdowały się pod panowaniem Stanisława Antoniego Szczuki - sekretarza i przyjaciela Jana III Sobieskiego, kreatora życia politycznego ówczesnej Rzeczypospolitej. Prace w Radzyniu prowadzone były pod kierunkiem królewskiego architekta Augusta Locciego w latach 1685-1709.

Obecny wygląd i skalę artystyczną pałac zawdzięcza Eustachemu Potockiemu – generałowi artylerii litewskiej, marszałkowi Trybunału Koronnego, który w Radzyniu zamierzał stworzyć gniazdo rodowe, a pałacowi nadać odpowiednią rangę. Do realizacji przedsięwzięcia zatrudnił najwybitniejszych mistrzów epoki (architekta Jakuba Fontanę, rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera, kamieniarza Michała Dollingera, ogrodnika Dawida Knackfusa), którzy nad kształtem założenia pałacowo-parkowego pracowali w latach 1750-1759.

Radzyński zespół pałacowo-parkowy reprezentuje francuski typ „entre cour et jardin” (między dziedzińcem a ogrodem), jakiego najznamienitszym przykładem Wersal. W skład zespołu wchodzi pałac z korpusem głównym i skrzydłami, których ozdobą są wyjątkowe w skali kraju strzeliste wieże bramne o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej; od południa dziedziniec pałacu jest zamknięty murem z bramą wjazdową, a od północy leży rozległy park z zachowanym pierwotnym układem barokowego ogrodu, co również stanowi rzadkość w Polsce.

Rzeźby Redlera dekorujące rezydencję Potockich w Radzyniu są jedynym tak kompletnie zachowanym zespołem rzeźbiarskim tego artysty, stąd stanowią ewenement w skali europejskiej i najcenniejszy element zespołu pałacowo – parkowego. Ich autor był jedną z najwybitniejszych i najbardziej twórczych postaci w dziedzinie rzeźby swej epoki. Ważne jest nie tylko to, że poszczególne rzeźby prezentują wysoki poziom artystyczny. Cały zespół tworzy jedność ideowo-artystyczną, mającą za zadanie apoteozę rodów właścicieli, ukazanie rezydencji jako gniazda cnót rycerskich, aspiracji artystycznych właścicieli oraz wielkiej miłości łączącej małżonków Eustachego i Mariannę Potockich.

W parku znajduje się oranżeria. Jest to również obiekt wyjątkowy – jedyny taki w kraju ze względu na wartość artystyczną. Wzniesiony ok. 1756 r. wg projektu Jakuba Fontany, uchodzi za perłę rokoka, stanowi arcydzieło w skali europejskiej, urzeka pięknem i harmonią. W czasach Potockich tu odbywały się przedstawienia teatralne, dworski teatr wystawiał m.in. komedie Moliera, które jako pierwsza w Polsce tłumaczyła na język polski właścicielka pałacu – Marianna Potocka. Nad środkowym ryzalitem umieszczona jest grupa rzeźbiarska przedstawiająca Rydwan Apollina, uznawana za najwspanialszą rzeźbę Redlera.

Wybitne osobistości związane radzyńskim pałacem

Stanisław Antoni Szczuka

Główny kreator życia politycznego ówczesnej Rzeczypospolitej, podkanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, sekretarz króla Jan III Sobieskiego, doradca jego następców, uczestnik odsieczy wiedeńskiej, pisarz polityczny, znawca sztuk, mecenas artystów i uczonych, właściciel pokaźnego księgozbioru. „Najlepszy i najmądrzejszy człowiek epoki” - pisał o nim Paweł Jasienica. Był wybitnym mediatorem, zapobiegał wojnom i krwawym konfliktom wewnętrznym za kolejnych władców (Stanisław Leszczyński, August III Mocny). Rozwijał szkolnictwo publiczne, postulował reformy kraju, był też budowniczym miast i przedsiębiorcą dbającym o rozwój przemysłu.

Potoccy

Marianna z Kątskich (wnuczka oraz jedyna spadkobierczyni olbrzymich fortun Szczuków i Kątskich) i Eustachy Potoccy byli wzorcową parą epoki, inteligentną i szlachetną, sprawującą mecenat artystyczny, sponsorującą ważne dzieła rozpoczynającej się epoki Oświecenia (np. Collegium Nobilium, gdzie wykształcenie pobierało pięciu ich synów). W dodatku dysponowali olbrzymim majątkiem. Znawcy nazwali to małżeństwo błogosławieństwem dla Rzeczypospolitej. Przyjacielem i gościem Potockich - także w Radzyniu - był „Książę Poetów” ks. bp Ignacy Krasicki.

Radzyński Pałac Potockich był miejscem nagromadzenia dzieł sztuki oraz książek, w tym dokumentujących dzieje Polski. Ściany pałacu zdobiły liczne portrety, nie tylko znamienitych przodków i współczesnych przedstawicieli rodu, ale także polskich królów. W pałacu mieściła się potężna biblioteka, gromadząca zbiory Szczuków, Kątskich i Potockich, licząca na początku XIX wieku ok. 25 tys. książek drukowanych, nie licząc rękopisów i listów (np. ok. 9,5 tys. z korespondencji Stanisława Antoniego Szczuki).

Warto podkreślić zasługi synów Marianny i Eustachego: urodzonego w Radzyniu w 1750 r. Ignacego Potockiego oraz jego brata Stanisława Kostki Potockiego – właściciela radzyńskiego pałacu w latach siedemdziesiątych osiemnastego wieku. Absolwenci Collegium Nobilium, żywo zaangażowali się w reformy państwa podjęte w dobie Sejmu Wielkiego, w którym uczestniczyli jako posłowie. Stąd przypuszczenia, że w radzyńskim pałacu, posiadającym bogatą bibliotekę, mającym dogodne połączenie z Lublinem i Warszawą, otwartym dla szerokiego kręgu znajomych i przyjaciół nie tylko dyskutowano, ale tworzono niektóre zapisy Konstytucji 3 maja. Upamiętnia to radzyński pomnik przy placu Ignacego Potockiego i ulica Konstytucji Trzeciego Maja. współtwórcami Konstytucji 3 maja.

Byli również również filarami reformy oświaty podjętej dla ocalenia Ojczyzny w II połowie osiemnastego wieku. Ignacy to członek pierwszego minierstwa oświaty - Komisji Edukacji Narodowej, współtwórca i przewodniczący Towarzystwa Ksiąg Elementarnych – pierwszego wydawnictwa pedagogicznego, dbał o poziom nauczania, nadzorował nauczycieli, wspólnie z Grzegorzem Piramowiczem założył w swym majątku w Kurowie szkołę publiczną. Stanisław Kostka dwukrotnie pełnił funkcję, którą dziś określilibyśmy jako minister oświaty: w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Na początku XIX w. stworzył na polskich ziemiach gęstą sieci szkół publicznych, otwierając ok.1200 placówek, i współtworzył Uniwersytet Warszawski z takimi dziełami jak Instytut Głuchoniemych, Ogród Botaniczny czy Obserwatorium Astronomiczne – wówczas najbardziej nowoczesne w Europie.

I jakkolwiek ich oświeceniowe wysiłki nie ocaliły państwa, to stworzyły taką szkołę, która wychowała pokolenia światłych, odpowiedzialnych, miłujących Ojczyznę Polaków, bohaterów, naukowców, poetów i pisarzy, którzy przez czasy niewoli w swej twórczości, walce i pracy zachowali ideę polskości, poczucie tożsamości narodowej.

Stanisław Kostka Potocki zasłużył się również w innej dziedzinie. Dzięki dzieciństwu spędzonemu w Radzyniu (sam o tym dał świadectwo) zafascynował się sztuką – stał się jej znawcą i kolekcjonerem, w Wilanowie stworzył pierwsze muzeum otwarte dla publiczności (1805). Przeniósł tam także dzieła sztuki i olbrzymie zbiory biblioteczne z radzyńskiego pałacu. Można powiedzieć, że zasoby radzyńskie stały się podstawą muzeum i biblioteki w Wilanowie. A instytucje te były ważnym elementem zachowania tożsamości narodowej.

Karol Lipiński

W czasach świetności pałacu działał tu teatr i orkiestra. Pod koniec XVIII w. - do roku 1799 - kapelmistrzem w radzyńskim pałacu był Feliks Lipiński, którego syn - urodzony w pałacu Karol Józef (1790) zasłynął jako genialny wirtuoz skrzypiec, występował na najważniejszych scenach Europy, był kapelmistrzem teatru operowego we Lwowie i 20 lat - koncertmistrzem kapeli królewskiej w Dreźnie, zaliczanej do najznakomitszych orkiestr ówczesnej Europy, z powodzeniem konkurował z Niccolo Paganinim, uważany jest za najwybitniejszego kompozytora przed Fryderykiem Chopinem. Jego uczniem był m.in. Henryk Wieniawski. Radzyń pamięta o wybitnym synu radzyńskiej ziemi: w pałacu urządzona została Izba Pamięci Karola Lipińskiego, co roku organizowane są Dni Karola Lipińskiego, w ramach których można wysłuchać wspaniałych koncertów wybitnych muzyków polskich i zagranicznych, działa tu Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Karola Lipińskiego, której uczniowie mogą się poszczycić sukcesami o randze regionalnej, ogólnopolskiej i międzynarodowej.

Anna Sapieżyna i Adamostwo Czartoryscy

W roku 1799 właścicielką pałacu – za pośrednictwem ks. Stanisława Staszica - stała się słynąca z gospodarskiej zapobiegliwości i wielkiego patriotyzmu Anna z Zamoyskich Sapieżyna. Dzięki niej w 1818 roku założona została szkoła w Radzyniu, której siedziba znalazła się w pałacu. W 1805 r. gościł tu car Aleksander I, który spotkał się z polskimi magnatami, by omówić plan odbudowy Polski w oparciu o Rosję.
Córka Sapieżyny – też Anna wyszła za mąż za księcia Jerzego Adama Czartoryskiego (warto dodać, że w radzyńskim pałacu odbyło się wesele młodej pary), zwanego „niekoronowanym królem Polski”. Po Powstaniu Listopadowym wyemigrował do Francji i tam stał się przywódcą stronnictwa politycznego, które od nazwy siedziby nazwane zostało Hotelem Lambert. Z radzyńskiego majątku szły pieniądze na utrzymanie małżonków w Paryżu.

W obawie przed jego konfiskatą z powodu represji po Powstaniu Listopadowym, w 1834 roku radzyński pałac został sprzedany rodzinie Szlubowskich, w których rękach znajdował się do roku 1920. Żoną ostatniego właściciela – Bronisława Szlubowskiego (wielki patriota, wspaniały gospodarz, publicysta i społecznik) była Zofia z Chłapowskich - wnuczka gen. Dezyderego Chłapowskiego z Turwi w Wielkopolsce, prekursora pracy organicznej.

Warto dodać, że obiekt był świadkiem wydarzeń Powstania Listopadowego i Powstania Styczniowego (w pałacu odbywały się sądy wojenne, piwnice zamienione zostały na cele więzienne), rusyfikacji i prześladowań unitów. W sierpniu 1920 roku kwaterował tu gen. Edward Rydz-Śmigły podczas pościgu jego armii za oddziałami Armii Czerwonej. Fakt ten został upamiętniony tablicą ufundowaną w roku 1995 przez władze miasta.

W pałacu powstanie Muzeum Kultury Sarmackiej

W maju 1920 roku Szlubowscy przekazali pałac na Skarb Państwa. W 1944 wnętrza oraz dach spłonęły z powodu podpalenia przez wycofujących się Niemców. Po wojnie został odbudowany, ale wnętrza nie zostały odrestaurowane. Pomieszczenia zostały zajęte przez różne instytucje (m.in.sąd, archiwum, szkoła muzyczna). Za czynsz pałac był utrzymywany oraz systematycznie zabezpieczany i restaurowany. Od 2015 r. staraniem obecnego burmistrza Jerzego Rębka stał się własnością Miasta Radzyń Podlaski, co umożliwiło podjęcie starań o dotację na jego renowację. Przełomem stała się zmiana władz w lubelskim Urzędzie Marszałkowskim, gdzie podjęto starania o uznanie Pałacu Potockich za obiekt strategiczny dla Lubelszczyzny i zabezpieczono na restaurację zabytku i jego otoczenia kwotę 22 mln zł. Prace rewitalizacyjne rozpoczną się wiosną. 1 września podczas pobytu w Radzyniu premier Jacek Sasin zapowiedział, że w pałacu powstanie Muzeum Kultury Sarmackiej.

Zabytek doceniany przez Polaków

W ostatnich latach Pałac Potockich odniósł spektakularne sukcesy w ogólnopolskich plebiscytach. W 2015 roku radzyńska „Perła” zwyciężyła w plebiscycie na „7 Nowych Cudów Polski”, ogłoszonym przez „National Geographic Traveler”. W 2017 r. w plebiscycie Polskiej Organizacji Turystycznej „TOP 5 Zamki i Pałace” Pałac Potockich zajął 2 miejsce w kraju.

Ośrodek działań kulturalnych

W zachodnim skrzydle Pałacu Potockich ma swą siedzibę Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Karola Lipińskiego. Jej wysoki poziom artystyczny, sukcesy uczniów w konkursach regionalnych, ogólnopolskich a także międzynarodowych sprawiają, że jest duże zainteresowanie nauką w szkole ze strony zarówno mieszkańców Radzynia jak i okolicznych miejscowości. Dla rozwoju kultury muzycznej na najwyższym poziomie artystycznym ważny jest fakt, że co roku organizowane są Dni Karola Lipińskiego, podczas których występują wybitni muzycy z kraju i zagranicy.

W kilku pomieszczeniach na parterze pałacu mieści się Izba Pamięci Karola Lipińskiego, prowadzona przez Radzyńskie Towarzystwo Muzyczne im. Karola Lipińskiego. Instytucja ta zgromadziła tak bogate zbiory, że ich godna prezentacja również wymaga przeznaczenia kolejnych pomieszczeń-po ich odrestaurowaniu.

Skrzydło zachodnie zostało wydzierżawione na potrzeby Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim. Instytucja ta prowadzi ożywioną działalność naukową i kulturalną, wystawienniczą, popularyzatorską i wydawniczą. Ponadto takie usytuowanie tej placówki stanowi nawiązanie do istniejącej w pałacu Potockich biblioteki o niezwykle bogatych zasobach.

Centrum życia kulturalnego miasta, miejscem większości imprez kulturalnych jest obecnie oranżeria, w której mieści się Radzyński Ośrodek Kultury, a w której w piwnicach od 1996 r. działa Galeria Oranżeria, gdzie organizowane są m.in. wystawy czasowe.

 

image001
image002
image003
image004
image005
image006
image007
image008
image009
image010
image011
image012
image013
image014
image015
image016
image017
image018
image019
image020
image021

Komentarze obsługiwane przez CComment

Kategoria: