POZNAJCIE

Cudze chwalicie, swoje poznajcie... (cz. 267)

26 września 2024 roku miało miejsce uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej radzyńskich Żydów zamordowanych podczas „Akcji Reinhardt”. Tablica została umieszczona na budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zenona Przesmyckiego.

Wydarzenie odbyło się w ramach programu „Pamięć jest naszym obowiązkiem”, którego celem jest uczczenie 80. rocznicy „Akcji Reinhardt” – jednej z najtragiczniejszych operacji Holokaustu, w wyniku której zamordowano setki tysięcy Żydów na terenach okupowanej Polski. Projekt zakładał umieszczenie 124 tablic w miejscowościach województwa lubelskiego, które przed wojną były zamieszkiwane przez Żydów. Upamiętniają one społeczności żydowskie brutalnie zgładzone przez niemieckiego okupanta.

Inicjatorem projektu był Marszałek Województwa Lubelskiego Jarosław Stawiarski, a jego realizację wsparto finansowo dzięki Fundacji Banku Pekao S.A., Polskiemu Komitetowi Olimpijskiemu oraz Fundacji Ruchu Solidarności Rodzin.

Tablica zawiera elementy symboliczne nawiązujące do kultury żydowskiej – umieszczono na niej herb Województwa Lubelskiego, Gwiazdę Dawida oraz motyw świecznika żydowskiego, chanukiji. Inskrypcja na tablicy, zapisana w dwóch językach – polskim i hebrajskim, brzmi: Pamięci Żydów z Radzynia Podlaskiego / -obywateli polskich, / zamordowanych przez Niemców. / W 80. rocznicę Akcji Reinhardt (1942–1943). / Pamięć jest naszym obowiązkiem / Marszałek Województwa Lubelskiego / 2023 /. Autorką projektu tablicy jest Maria Marek-Prus.

„Akcja Reinhardt” była nazistowską operacją eksterminacji Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białostockiego, przeprowadzoną w latach 1942–1943. W jej wyniku zamordowano około 1,85 miliona Żydów, głównie obywateli przedwojennej Polski. Niemcy zlikwidowali wówczas społeczności żydowskie w wielu miejscowościach, w tym w Radzyniu Podlaskim.

Radzyń Podlaski był jednym z wielu miast Generalnego Gubernatorstwa, w których Niemcy utworzyli getto dla ludności żydowskiej. Chociaż pierwsze przesiedlenia Żydów do wyznaczonej dzielnicy miały miejsce już w 1940 roku, formalne getto powstało dopiero w kwietniu 1942 roku. Znajdowało się w IV kwartale miasta, w dzielnicy zwanej Kaleń, pomiędzy ulicami Szkolną, Kozią, 3 Maja i Rzeźnikowską (obecnie Dąbrowskiego, Pocztową, Armii Krajowej i Gwardii). W szczytowym momencie liczba Żydów w getcie wynosiła około 6 tysięcy osób, gdyż było ono miejscem koncentracji dla ludności przesiedlonej z innych miejscowości, takich jak Parczew, Czemierniki, Komarówka, Siemień, Suchowola czy Wohyń.

Likwidacja radzyńskiego getta rozpoczęła się 1 października 1942 roku, równolegle z akcją wysiedleńczą w Międzyrzecu Podlaskim. W pierwszej fazie około 2000 Żydów zostało zmuszonych do forsownego marszu do przepełnionego getta w Międzyrzecu. Kolejna deportacja miała miejsce w dniach 6–9 października 1942 roku, kiedy około 7 tysięcy osób wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Osoby zdolne do pracy trafiły do obozu koncentracyjnego na Majdanku.

Ostatnia fala deportacji nastąpiła 14–16 października 1942 roku, kiedy kolejny tysiąc Żydów, eskortowany przez polskich granatowych policjantów, został przewieziony do Międzyrzeca, a następnie wysłany do Treblinki. Wielu z nich wierzyło, że jadą do bezpiecznego żydowskiego miasteczka, wolnego od wysiedleń i mordów. W rzeczywistości była to ich ostatnia podróż.

Masowa egzekucja w Radzyniu Podlaskim miała miejsce 22 września 1942 roku, w ramach „Akcji Reinhardt”. Niemiecka policja bezpieczeństwa rozstrzelała wówczas około 200 Żydów. Po likwidacji getta w mieście pozostawiono niewielką grupę Żydów zatrudnionych przez Gestapo. W 1943 roku, w wyniku kolejnych działań eksterminacyjnych, również oni zostali zamordowani.

W wyniku „Akcji Reinhardt” społeczność żydowska Radzynia Podlaskiego została niemal całkowicie unicestwiona. Spośród kilku tysięcy Żydów zamieszkujących miasto przed wojną przeżyło zaledwie około 50 osób, które ukrywały się u polskich rodzin lub przetrwały w partyzantce.

Zagłada Żydów w Radzyniu Podlaskim była częścią niemieckiego planu całkowitej eksterminacji ludności żydowskiej. Tragiczne wydarzenia z 1942 roku stanowią jeden z najczarniejszych rozdziałów historii miasta i powinny pozostać w pamięci jako ostrzeżenie przed konsekwencjami nienawiści i totalitaryzmu.